ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ

 Ένα παλαιό κείμενο. Γραμμένο το Δεκέμβρη του 2008. Καθώς ακούω τα όσα λέγονται γύρω από τη σύλληψη των "τρομοκρατών" (με ή χωρίς εισαγωγικά, όπως αγαπάτε) αντιλαμβάνομαι την σημερινή του επικαιρότητα. Μπορεί απλώς να το νομίζω εγώ μόνο.Έτσι, δεν άλλαξα ούτε μια λέξη.

ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΠΕΤΡΑΚΗ: ΟΙ ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

GUTENBERG, 2007

Η εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου της Γεωργίας Πετράκη ήταν να γίνει την Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου στη ΓΣΕΕ. Η κατάληψη των γραφείων της ΓΣΕΕ είχε την παράπλευρη απώλεια: αναβολή (;) της εκδήλωσης. Το κείμενο που ακολουθεί είναι η δική μου συμβολή στην παρουσίαση.

Επιτρέψτε μου να μη μιλήσω ευθέως για το βιβλίο της συναδέλφου, αλλά να το χρησιμοποιήσω ως πρόσχημα για να διατυπώσω μια σειρά σκέψεων, οι οποίες, όπως θα αντιληφθείτε, δεν είναι τόσο μακριά από το περιεχόμενο του βιβλίου. Άλλωστε, οι προσωπικές μου θέσεις για τα ζητήματα αυτά, τα ζητήματα των αναδιαρθρώσεων του χώρου της παραγωγής, έχουν διατυπωθεί εδώ και χρόνια.

            Πριν 160 ακριβώς χρόνια, σε μια εποχή ταραγμένη, όπως οι μέρες αυτές, ένα μικρό βιβλιαράκι άρχιζε με τον εξής τρόπο:

«Ένα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη. … Όλες οι δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης έχουν συνάψει ιερά συμμαχία για να καταπολεμήσουν το φάντασμα αυτό».

Απευθυνόμενος σ’ ένα κοινό που κατά τεκμήριο αγαπά τα βιβλία και αναμφίβολα είναι κοινωνικά ευαίσθητο, είμαι βέβαιος ότι αναγνωρίσατε την πρώτη παράγραφο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Σήμερα, αυτές τις μέρες, το φάντασμα του κομμουνισμού μοιάζει να είναι εξορκισμένο. Ένα άλλο φάντασμα, όμως, απλώνει τη σκιά του και γι’ αυτό επιτρέψτε μου να γίνω ασεβής και να «εκσυγχρονίσω» λίγο το κείμενο.

«Ένα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη. Το φάντασμα μιας νεολαίας που προδώσαμε, που της αρνηθήκαμε το δικαίωμα να γίνει διαφορετική, που τη τσακίζουμε καθημερινά στο σχολείο και στο φροντιστήριο, που την εξορίσαμε στη μοναξιά της μελέτης, μ’ ένα σκοπό του ταξιδιού, το πανεπιστήμιο, την καριέρα, το χρήμα. Της στερήσαμε τη γλώσσα και της δώσαμε κλισέ, της αρνηθήκαμε την τρυφερότητα και της προσφέραμε life style, της κρύψαμε την αλήθεια και τη γεμίσαμε με τις δικές μας απατηλές εκλογικεύσεις, πίσω από τις οποίες κρύβουμε τη διαφθορά μας και τις ενοχές μας. Σα φάντασμα ρίχνει τη σκιά της στις πολυτελείς βιτρίνες, αλλά στερείται λόγου. ‘Η μάλλον βγάζει βωβές κραυγές, δηλωτικές του πόνου και της απόγνωσης, ανοίκειες, όμως, στ’ αυτιά μας.  Όλες οι δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης έχουν συνάψει ιερά συμμαχία για να καταπολεμήσουν το φάντασμα αυτό: τα ιερατεία και οι κυβερνήσεις, οι Σαρκοζίδες και οι Σιργκολέν, οι σοσιαλιστές νέου τύπου και οι χριστιανοδημοκράτες».         

Μα τι είναι αυτή η νεολαία και γιατί η πιθανότητα μιας έκρηξής της προκαλεί το φόβο; Είναι τα παιδιά αυτών που το βιβλίο της κας Πετράκη τους αναγνωρίζει, και ορθώς, ως τα αντικείμενα, τα πειραματόζωα, των αναδιαρθρώσεων του χώρου της παραγωγής των τελευταίων 40 ετών. Των μισθωτών εργαζόμενων. Των μισθωτών στη βιομηχανία, αλλά και στις υπηρεσίες, που έχουν υποστεί μια τόσο ακραία ήττα, που η ζωή τους έχει γίνει σαν τον ήρωα εφιαλτικού ηλεκτρονικού παιγνιδιού που αναζητά κρυπτόμενος στιγμιαίες ζωές: Η οικονομία της αγοράς, η ισότητα των υποκειμένων, η ελευθερία των συναλλαγών, η δίκαιη ανταλλαγή, επιμελώς κρύβει τον αυταρχισμό, την ανισότητα, τον καταναγκασμό και την αδικία που φωλιάζει στο χώρο της παραγωγής. Ο Μαρξ μας το έμαθε αυτό, μια κληρονομιά πολύτιμη γιατί έτσι μας δίδαξε να βλέπουμε πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων, την ουσία των κοινωνικών διεργασιών.

            Φαντάζομαι ότι όσοι από σας διαβάσατε το βιβλίο της κας Πετράκη και όσοι γνωρίζετε τη σχετική ογκώδη βιβλιογραφία θα θυμηθήκατε ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 οι νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής έγιναν κάτι σαν εξωτικοί προορισμοί. Με πρωτεργάτες τους γάλλους συναδέλφους που ανήκαν σε κάποια από τις πολλές τάσεις της σχολής της ρύθμισης γράφτηκαν άπειρα άρθρα και βιβλία όπου καθένας από τους συμμετέχοντες έβαζε το σημαιάκι του στην αντίστοιχη μορφή οργάνωσης της παραγωγής που ανακάλυπτε, μάλιστα, ορισμένοι από αυτούς ανακάλυπταν κάθε μήνα νέες, πρωτόγνωρες, μορφές οργάνωσης.

            Σύντομα το παιγνίδι επεκτάθηκε. Από τον ακραίο περιγραφισμό και την υπεργενίκευση περάσαμε σε πιο ενδιαφέρουσες νοητικές ασκήσεις. Από την οργάνωση της αλυσίδας παραγωγής προέκυψε ο φορντισμός, ένα πρότυπο συσσώρευσης του κεφαλαίου, με ομογενείς νόρμες παραγωγής και κατανάλωσης και με ένα κράτος προορισμένο να εξασφαλίζει αυτήν την ομογένεια. Από τις νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας προέκυψαν μια πληθώρα εναλλακτικών προτύπων συσσώρευσης, οι μετα-φορντισμοί, με προεξάρχοντα εκείνο που ονομάσθηκε «ευέλικτη εξειδίκευση».

            Κατά κάποιο τρόπο, αναπάντεχα αλλά όχι ανεξήγητα, η στροφή στις νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας οδήγησε στην εγκατάλειψη μιας πλούσιας συζήτησης: του προβλήματος του κράτους και των σχέσεων εξουσίας. Αν εξαιρέσουμε την καρικατούρα που αποπειράθηκε να προβληθεί από τους υποστηρικτές της ευέλικτης εξειδίκευσης ως αρμονικός προς αυτή τρόπος οργάνωσης της πολιτικής, αυτό που έχω ονομάσει «ηθική της μαφίας», το πρόβλημα της εξουσίας εξαφανίσθηκε. Αλλά ταυτόχρονα εξαφανίσθηκε και ο ίδιος ο μισθωτός εργαζόμενος. Έγινε πολυλειτουργικός, πολυσθενής, απασχολήσιμος, εργαζόμενος σε ad hoc ομάδες, κάτοχος ποσοτήτων «ανθρώπινου κεφαλαίου», εύπλαστος και ευέλικτος. «Υβριδικός» όπως το είχε πει κάποτε κάποιος συνάδελφος, μη αντιλαμβανόμενος την τραγικότητα της λέξης που εκστόμιζε.

            Αν εξαφανίσθηκε ο εργαζόμενος και πάψαμε να μιλάμε για τις σχέσεις εξουσίας αυτό δεν σημαίνει ότι αμφότερα είναι ανύπαρκτα: Οι σχέσεις εξουσίας αποτυπώνονται με σαφήνεια στους επιταχυνόμενους ρυθμούς εργασίας, στην περιστολή των νεκρών χρόνων, στην επέκταση του ωραρίου, στην ενίσχυση του διευθυντικού δικαιώματος, στην αύξηση του εργοδοτικού ελέγχου, στην υποχώρηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων, στην περιστολή των κοινωνικών δικαιωμάτων στην αμφισβήτηση ατομικών δικαιωμάτων. Οι νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής δεν έχουν αποτελέσει ένα βήμα προόδου, παρά την εν δυνάμει απελευθερωτική δυνατότητα των νέων τεχνολογιών.

            Πόσο νέες, όμως, είναι αυτές οι νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής; Αν εξαιρέσουμε το τεχνολογικό τους περίβλημα, ελάχιστα. Απλώς παρατηρούμε την αντίστροφη πορεία της ιστορίας, από την ομογενοποίηση της εργασίας, στην ένταση των κατακερματισμών και της εξατομίκευσης. Η εξατομίκευση της σχέσης μισθωτής εργασίας, η καθαρή ανταλλακτική σχέση μεταξύ δύο τυπικά ελεύθερων υποκειμένων που συνοψίζει την ιδεολογία της φιλελεύθερης αστικής σκέψης, συνεπάγεται την απόλυτη εξουσία του εργοδότη και την απόλυτη υποταγή του μισθωτού.   

            Αν το «μαύρο κουτί» του χώρου της παραγωγής άνοιξε στη δεκαετία του 1970, εν μέρει και ως αποτέλεσμα μιας άλλης εξέγερσης μιας άλλης γενιάς νέων, για να εξετάσει συνθήκες εργασίας, σχέσεις εξουσίας και ανθρώπινες υπάρξεις, στην επόμενη δεκαετία ρίξαμε ένα φως που παραμόρφωσε τις πραγματικές σχέσεις και μετέτρεψε πλασματικά την επίγεια κόλαση σε επίγειο παράδεισο: Εργαζόμενοι που εμπλουτίζουν (ακόπως;) τις δεξιότητές τους, που ταυτίζονται με τους στόχους της επιχείρησης, που συνεργάζονται αποτελεσματικά μεταξύ τους, που παράγουν ποιοτικά προϊόντα με υπερσύγχρονες τεχνολογίες, που επιλύουν προβλήματα και καινοτομούν. Αυτό το μυθικό πλάσμα δεν έχει κοινωνικό χώρο, οικογενειακή ζωή, επιθυμίες άλλες, δεν μας ενδιαφέρει πόσες ώρες εργάζεται και τι αμοιβή παίρνει. Δεν έχει ανθρώπινη υπόσταση. Και όλα λειτουργούν σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον συνεργασίας, αρμονίας και αποτελεσματικότητας. Και διαπραγμάτευσης και διαλόγου. Α, ναι. Δεν υπάρχει καν μνεία της μαζικής ανεργίας.

            Ας θυμηθούμε, λοιπόν, τις αναλύσεις του Νίκου Πουλαντζά για τη νέα μικροαστική τάξη προκειμένου να κατανοήσουμε τον πυρήνα των αναδιαρθρώσεων στο χώρο της παραγωγής. Να κατανοήσουμε το συμβολικό χαρακτήρα των τίτλων σπουδών και τη διαδικασία μαζικής τους απαξίωσης. Να θυμηθούμε ότι το εργοστάσιο του Φορντ δεν περιείχε μόνο την αλυσίδα παραγωγής, την τυποποίηση των εξαρτημάτων και τις αυξημένες αμοιβές, αλλά και το τμήμα προσωπικού, δηλαδή της συστηματικής παρακολούθησης της ζωής και της συμπεριφοράς των εργαζομένων μέσα και έξω από το χώρο παραγωγής.

            Μπορούμε να λέμε πολλά παραμύθια στους νέους. Ενδεχομένως όλοι μας στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο λέμε τέτοια κατευναστικά αφηγήματα. Ας μην παραβλέπουμε τη διδακτική αξία των παραμυθιών που λειτουργεί αποτελεσματικά μέσα από την υπαινικτική οργάνωση του μύθου. Η κα Πετράκη μας χαρίζει μια συλλογή τέτοιων παραμυθιών, παρουσιασμένα με σαφή και γλαφυρή γλώσσα και επιστημονική εντιμότητα. Δεν έχει καμία σημασία αν εγώ προσωπικά συμφωνώ με αυτό ή διαφωνώ με το άλλο σημείο του βιβλίου. Σημασία έχει να μιλήσουμε γι’ αυτά που είναι πέρα από το περιεχόμενο ενός βιβλίου. Αυτά που οι γιοί και οι κόρες των επισφαλών εργαζομένων σήμερα, οι γιοί και οι κόρες των κοινωνικά αποκλεισμένων αύριο μας καλούν να μιλήσουμε μέσα από την εκκωφαντική σιωπή τους που τη διακόπτει η φλόγα της βόμβας μολότωφ και το σύριγμα του δακρυγόνου.