Νίκος Πουλαντζάς

Νίκος Πουλαντζάς

Παρασκευή 8 Ιουλίου 2016

MYRDAL: Ο ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

Δολοφονίες μαύρων από αστυνομικούς στις ΗΠΑ - δολοφονίες αστυνομικών από (ποιούς άραγε;) στις ΗΠΑ.

Ο κύκλος του αίματος ανοίγει ξανά - όχι ότι είχε κλείσει ποτέ. Πριν 70 χρόνια ο  Gunnar Myrdal έγραφε ότι το ζήτημα των φυλετικών προβλημάτων οφείλεται στη συμπεριφορά των λευκών, όχι στις φυλετικές μειονότητες. Σήμερα είναι καιρός να τον επαναφέρουμε τον  Gunnar Myrdal και την ανάλυση του στην επικαιρότητα, καθώς ο ρατσιστικός λόγος γίνεται όλο και πιο ισχυρός σε ΗΠΑ και Ευρώπη. 
Από το βιβλίο μου Η Πολιτική Οικονομία της Αγοράς Εργασίας, 2014.

MYRDAL: Ο ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

Το 1944 ο Σουηδός οικονομολόγος Gunnar Myrdal δημοσιεύει τα αποτελέσματα μιας εξαετούς εκτεταμένης κοινωνιολογικής έρευνας με τίτλο «An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy». Σε δύο τόμους, με περισσότερες από 1.500 σελίδες κυρίως κείμενο και παραρτήματα, αποτέλεσε την πρώτη συστηματική μελέτη, η οποία περιλαμβάνει και εκτεταμένη εμπειρική διερεύνηση, των σχέσεων μεταξύ μαύρων και λευκών στις ΗΠΑ.
            Το βασικό επιχείρημα που αναδεικνύεται από τον Myrdal είναι ότι «πολύ λίγα ερμηνεύονται όταν υποστηρίζουμε ότι ‘οι διακρίσεις οφείλονται στην προκατάληψη‘»[1].  Η προκατάληψη με τη σειρά της δημιουργείται από τις διακρίσεις.
            Ο Myrdal επισημαίνει τη λειτουργία ενός μηχανισμού που αυτοαναπαράγεται, ένα φαύλο κύκλο μεταξύ προκαταλήψεων και διακρίσεων. Οι προκαταλήψεις σε βάρος των μαύρων της Αμερικής οδηγούν στην εμφάνιση διακρίσεων στην κοινωνική ζωή, στην εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας, διακρίσεων που επηρεάζουν τον τρόπο ζωής, τις φιλοδοξίες και τα εργασιακά προσόντα των μαύρων. Αποτέλεσμα είναι οι προκαταλήψεις να αυτο-επιβεβαιώνονται, να δείχνουν στους λευκούς ότι η εικόνα που είχαν για τους μαύρους και τις εργασιακές τους ικανότητες (σε ό,τι μας αφορά και περιοριζόμενοι στην αγορά εργασίας) ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο, οι προκαταλήψεις εμμένουν και οδηγούν σε διακρίσεις εκ νέου.
            Ο Myrdal επισημαίνει ότι στον φαύλο κύκλο των διακρίσεων υπάρχουν τρεις κατηγορίες παραγόντων που συμβάλλουν καθοριστικά στην εμπέδωσή του: οι γενικές οικονομικές συνθήκες, τα πρότυπα και οι τρόποι συμπεριφοράς των μαύρων, και οι διακρίσεις. Οι παράγοντες αυτοί λειτουργούν σε σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ τους και συγκαθορίζουν την κατάσταση των μαύρων και τις σχέσεις μεταξύ των μαύρων και των λευκών. Ο Myrdal ονόμασε αυτόν τον συγκαθορισμό ως σωρευτική αιτιότητα (cumulative causation), ακριβώς για να δείξει τόσο την ύπαρξη σχέσεων αλληλοσυσχέτισης, όσο την κοινή συνισταμένη. Ακριβώς επειδή οι σχέσεις μεταξύ των τριών αυτών κατηγοριών παραγόντων είναι στενές, ο Myrdal είχε την ελπίδα ότι η μεταβολή σε μια κατηγορία, μέσω πολιτικής παρέμβασης, θα οδηγούσε σε ανατροπές και στις λοιπές, με τελικό αποτέλεσμα τη βελτίωση της θέσης των μαύρων και την άμβλυνση των διακρίσεων.
            Το ερώτημα του Myrdal δεν αφορούσε ευθέως τη θέση των μαύρων στην αγορά εργασίας. Ήταν ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό ερώτημα: Πώς είναι συμβατή η πίστη των λευκών Αμερικανών στην ισότητα των ευκαιριών και στο σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων με την αντίληψη της εγγενούς ανισότητας μεταξύ των φυλών; Το Αμερικάνικο αυτό δίλημμα ο Myrdal θεωρούσε ότι είναι βαθειά πολιτικό, καθώς συνεπαγόταν τη σύγκρουση δύο διαφορετικών αξιακών συστημάτων: το αξιακό σύστημα της ισότητας και της δημοκρατίας ήταν σε σύγκρουση με το αξιακό σύστημα της φυλετικής υπεροχής. Από αυτήν την οπτική, το πρόβλημα των μαύρων, ήταν αποκλειστικά πρόβλημα των λευκών.
«Ο (Myrdal) τόνισε με έμφαση ότι “πολύ λίγα μπορούν να ερμηνευθούν με επιστημονικό τρόπο σε όρους των ιδιαιτεροτήτων των ίδιων των μαύρων … το πρόβλημα οφείλεται στους λευκούς”. Οι λευκοί διαθέτουν όλη την εξουσία, έχουν τη θέληση και τη δύναμη να περιορίσουν τις ευκαιρίες και τους πόρους που είναι διαθέσιμοι στους μαύρους. Στο βαθμό που η συμπεριφορά των μαύρων αποκλίνει από το σύνηθες, αυτή η αποκλίνουσα συμπεριφορά ήταν αποτέλεσμα των προνομίων των λευκών. Οι πράξεις των λευκών ήταν η κύρια αιτία για το φυλετικό ζήτημα, και αυτές οι πράξεις οφείλονταν σε ορισμένες πεποιθήσεις»[2].

Τα διαφορετικά συστήματα αξιών αποτυπώνονται στη διαφορετική ιεράρχηση των αντιληπτών προβλημάτων. Για τους λευκούς το μεγαλύτερο πρόβλημα θεωρήθηκε ότι είναι το πρόβλημα του συγχρωτισμού και, κυρίως, των μικτών γάμων. Δεν είναι τυχαίο ότι ένας από τους μεγαλύτερους – ρητά ή άρρητα ομολογούμενος – φόβος των λευκών ήταν ο αριθμός των μαύρων, η προοπτική διόγκωσης του πληθυσμού τους. Αντίθετα, στους μαύρους τα προβλήματα διακρίσεων στην αγορά εργασίας κατείχαν την πρώτη θέση. Για τους λευκούς το πρόβλημα της εργασίας ήταν χαμηλά ιεραρχημένο, καθώς η θέση τους – και οι διαφοροποιημένες αμοιβές τους – ήταν σχετικά ασφαλείς. Όμως, για τους μαύρους, το πρόβλημα της ισότητας στην αγορά ήταν ιδιαίτερα πιεστικό, καθώς ήταν η κοινωνική ομάδα που υφίστατο τις διακρίσεις.
            Ο Myrdal, αξιοποιώντας μια διεπιστημονική προσέγγιση του φαινομένου του ρατσισμού μπορεί να αναγνωρίσει και να ερμηνεύσει τους βασικούς κοινωνικούς μηχανισμούς που δημιουργούν και αναπαράγουν τις κοινωνικές διακρίσεις. Το έργο του προκάλεσε ένα σοκ στην κοινωνία των ΗΠΑ και πολλές πολιτικές που εφαρμόσθηκαν, ιδιαίτερα στην πολιτική του Προέδρου Johnson Πόλεμος κατά της Φτώχειας στα μέσα της δεκαετίας του 1960, είχαν αναφορά, έστω και διαθλαστικά, στο An American Dilemma
             Ωστόσο, η ενασχόλησή του με την λειτουργία του ρατσισμού στην αγορά εργασίας ήταν περιορισμένη. Ουσιαστικά, η θέση των μαύρων στην αγορά εργασίας μοιάζει καθορισμένη από το γενικό πλαίσιο λειτουργίας της ρατσιστικής ιδεολογίας. Όμως, η αγορά εργασίας διαδραματίζει, έστω και ελλειπτικά, τον κρίσιμο ρόλο στην εμπέδωση και αναπαραγωγή της ιδεολογίας της φυλετικής υπεροχής. Γιατί η αγορά εργασίας αποτελεί, στο σχήμα του Myrdal, τη λυδία λίθο όπου κρίνονται τα εργασιακά μειονεκτήματα που έχουν συσσωρεύσει στους μαύρους οι διακρίσεις που ενεργοποιούνται πριν από την αγορά εργασίας. Οι διακρίσεις που εμφανίζονται πριν από την αγορά εργασίας ενισχύουν τις διακρίσεις στην αγορά εργασίας και αυτές, με τη σειρά τους, επιβεβαιώνουν τις διακρίσεις πριν από την αγορά εργασίας.
            Ο Myrdal θεωρούσε ότι οι γενικές αρχές της θεώρησης των διακρίσεων κατά των μαύρων μπορούν να επεκταθούν, ώστε να εφαρμοσθούν και στην περίπτωση άλλων ομάδων που αντιμετωπίζουν διακρίσεις. Σε ένα παράρτημα του An American Dilemma αποπειράται μια ανάδειξη των προβλημάτων που συνεπάγεται η μεροληπτική αντιμετώπιση των γυναικών, χωρίς όμως να προχωρήσει σε μια συγκροτημένη αντιμετώπιση του θέματος. Ωστόσο, η συνεισφορά του Myrdal παραμένει, ακόμα και σήμερα, ως θεμελιώδης μεθοδολογική και θεωρητική προσέγγιση, καθώς ανέδειξε την αλληλοτροφοδότηση των διακρίσεων που εμφανίζονται πριν και στην αγορά εργασίας.







[1]               Αναφέρεται από τον S. Shulman, “Metaphors of Discrimination: A Comparison of Gunnar Myrdal and Gary Becker”, 1992, Review of Social Economy, σ. 436.
[2]               S. Shulman, “Metaphors of Discrimination: A Comparison of Gunnar Myrdal and Gary Becker”, 1992, Review of Social Economy, σ. 436.